Saturday, April 08, 2023

ضرورت رنسانس شیعی در ایران برای رسیدن به دموکراسی و نقش سازمان مجاهدین خلق ایران

به جای مقدمه- نگارنده این نوشته هرچند خود را یک آتئیست میداند و آرزو دارد که کاش زمانی برسد که بشریت کلا از باورهای مذهبی خلاصی یابد، ولی اکنون نه تنها با مذهبی بودن مجاهدین هیچ مشکلی ندارد بلکه آن را دلیل اهمیت آنها در این دوره از تاریخ ایران  میداند و آرزو میکند کاش ما گروههای بسیاری مانند مجاهدین خلق داشتیم. دوست داشته باشیم یا نداشته باشیم، در برهه کنونی تاریخ ایران، مجاهدین خلق ایران یک راه حل استراتژیک، نه تنها برای سر نگونی رژیم و گذار سیاسی از استبداد مذهبی بلکه برای عبور از این برزخ تاریخی که ایران ما در آن گیر کرده هم میباشند. باور دارم که رنسانس مذهبی در ایران آن حلقه مفقوده ایست که در نبودش گذار ایران به دموکراسی و مدرنیزاسیون اگر نه غیر ممکن، ولی بسا بسا دشوار خواهد بود. اکنون و در آستانه یک انقلاب دیگر، بیش از صد سال است که به رغم همه تلاشها و جانبازیها و چند انقلاب پر هزینه، شاهدیم که جامعه ما همچنان در برزخ بین سنت و مدرنیته قفل گردیده است. شاید اکنون زمان آن باشد که به علت این ناکامیها فکر کنیم و برایش چاره بیاندیشم. نوشته زیر تلاش نگارنده در این زمینه میباشد.

********

با یک نگاه گذرا به تاریخ چند صد سال گذشته کشورهای خاورمیانه یک وضعیت مشترکی را به آسانی میتوان  در آنها مشاهده کرد و آن این است که برغم تلاشهای بسیار، این کشورها در تقلاهایشان برای رسیدن به ترقی، پیشرفت و مدرنیزاسیون، که دمکراتیزاسیون جامعه و ایجاد دمکراسی پایدار از الزامات آن است، در حد کشورهای دیگر، از جمله کشورهای امریکای لاتین، شرق آسیا و اروپا،  و حتی آفریقا چندان موفق نبوده اند. چرا؟

شاهد هستیم که در این کشورها دو نیرو، یکی نیروی سنتی و عقب مانده که عمدتا   مذهب ارتجاعی و روحانیون مذهبی آن را نمایندگی میکنند، و دیگری دیکتاتوریهای ظاهرا عرفی و وابسته که شکلی مدرن و شبه غربی دارند، در یک کشاکش چند قرنه، گاهی با ضدیت با یکدیگر و گاهی در اتحاد، توانسته اند راه توسعه سیاسی در این جوامع را سد، و تلاشها برای رسیدن به یک دموکراسی پایدار را ناکام نمایند. این جنگ انحرافی بین سنت و مدرنیته صوری، بین سنت گرای مرتجع مذهبی و تجدد گرای وابسته و نوکر استعمار، توانسته فضا را برای رشد نیروی ملی، مترقی و مستقل که با اقتباس از تجربه اروپاییها در صدد توسعه سیاسی و اقتصادی، رسیدن به دمکراسی و آزادی، و گام گذاشتن در جهت رشد و تعالی و مدرنیزاسیون بوده اند و هستند را به محاق ببرد.

میتوان گفت که حتی پس از پایان دوران استعمار مستقیم و رو آوردن اروپاییان و آمریکا به استعمار غیر مستقیم، آنها پیشبرد منافع و سیاستهای خود در کشورهای سابقا مستعمره یا نیمه مستعمره را با برپایی دیکتاتوریهای وابسته عرفی که ظاهری مستقل و مدرن داشته اند پی گرفته اند. این دیکتاتوریها تا توانسته اند با قوه قهریه حکومت کرده اند و وقتی هم کم آورده اند نیروهای استعماری حامی آنها به یاری آنها شتافته و با کودتا و... آنها را سرپا نگه داشته اند. و وقتی آن هم کفایت نکرده و مردم عاصی شده، دست به  انقلاب زده اند، این نیروی سنتی و ارتجاعی مذهبی بوده که بالا آمده و آنچنانکه در ایران دیدیم حتی موفق شده قدرت را هم قبضه کند. در مصر هم چنین شد ولی فعلا ارتش آن کشور راه آنها را بسته و دوباره همان دیکتاتوری نظامی و وابسته پیشین را مستقر کرده است. مردم مصر سعی کردند که با انقلاب از شر دیکتاتوری حسنی مبارک خلاص شوند ولی دوباره لقمه دور سرشان چرخید و به حلقومشان چپانده شد، و این یک تراژدی غمگینی است که در شماری از کشورهای مسلمان انجام شده  ومتاسفانه زمینه تکرار آن در بیشتر کشورهای مسلمان همچنان وجود دارد. آیا اگر ارتجاع  سنت گرای مذهبی، اخوان المسلین، در مصر وجود نداشت بازهم مصر چنین سرنوشتی پیدا می کرد؟

در این کشورها ازیک سو، ایجاد فضای آزاد، حال یا با انقلاب یا اصلاحات، بجای اینکه به رشد دمکراسی منجر شود، به قدرت گرفتن یا حداقل بالا رفتن وزن نیروهای مرتجع و بنیادگرای ضد دمکراسی انجامیده و تلاشها برای دمکراتیزاسیون جامعه را در نطفه خفه کرده، و از سویی دیگر این موضوع برپایی و یا تداوم یک دیکتاتوری عرفی وابسته در این کشورها را مقبول و موجه جلوه داده و یک دیکتاتوری از نوع دیگر را مشروعیت بخشیده است. چنین رابطه ای، این دو نیرو را به لازم و ملزوم یکدیگر تبدیل کرده است. بدین شکل که از یک طرف، با استفاده از دافعه ای که نیروی مذهبی مرتجع دارد و با وحشتی که حضورش در دل اقشار بالایی و تحصیل کرده و مدرن تر داخلی و سیاستگذاران خارجی می اندازد، دیکتاتورهای وابسته و عرفی، لزوم وجود و تداوم خود را توجیه میکنند و از طرف دیگر، نیروی ارتجاع مذهبی با استفاده از منفوریت حاکمیت نیروی وابسته و غربگرا، خود را در زرورق نیروی مستقل و حافظ فرهنگ، سنت، دین و هویت دینی پیچیده در نزد لایه های پایینی و سنتی جامعه برای خود مشروعیت می خرد تا از آن برای ضدیت با هر نوع مدرنیته استفاده کند و بدینگونه هر چه بیشتر اعماق جامعه را به رنجیر ارتجاع و تحجر بکشاند. در این میان، نیروی ملی و ترقی خواه، که دنبال آزادی و مدرنیزاسیون جامعه بوده و تلاش داشته با حفط استقلال، با استفاده از تجربیات اروپا و دیگر جوامع در جامعه جهش ایجاد کرده آن را به جلو براند، توسط هر دو نیروی ذکر شده مورد هجوم وسرکوب بوده است. این دو نیرو به شکل متحد یا جدا جدا موفق شده اند تلاش نیروی سوم را به شکست بکشانند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که این دو نیرو، در یک چرخه عمل و عکس العمل و جابجایی، با به حاشیه راندن نیروی ترقی خواه، تا بحال، توانسته اند روند دمکراتیزاسیون در این کشورها را تا حدود زیادی قفل کنند.  

با جرات میتوان گفت که در بین کشورهای مستعمره یا نیمه مستعمره پیشین، کشورهای مسلمان خاورمیانه به لحاظ درجه دمکراتیزاسیون وضعشان از همه بدتر است، بطوریکه امروزه در اغلب کشورهای مسلمان، به استثنای ایران، اگر همین امروز رای گیری آزاد وجود داشته باشد اغلب این گروهای مذهبی سنتی ارتجاعی که ضد دموکراسی هستند شانس بیشتری برای قدرت گیری خواهند داشت تا نیروهای دمکرات و ترقی خواه. به همین دلیل در این کشورها تنها خلع ید از استعمار و دیکتاتوری وابسته حتی با یک انقلاب کافی نیست و تا زمانی که نیروی سنتی مذهبی مهار نشده، آنها میتوانند از شرایط دمکراتیک که حاصل انقلابات یا اصلاحات است، سوء استفاده کرده و با استفاده از رای کشی قدرت را قبضه نموده و یا حداقل در لایه های قدرت نفوذ کرده راه رسیدن به دموکراسی را دشوار کنند. چنین خطری از سوی دیگر توانسته بهانه ای برای برپایی دیکتاتورهای عرفی و نظامی، که نهایتا راه به وابستگی میبرد، و یا توجیهی برای بستن فضای سیاسی توسط دیکتاتوریهای مستقر وابسته، فراهم کند. پس اگر انقلاب  با مهار ارتجاع مذهبی توام نباشد موفقیت آن در بنا نهادن یک جامعه دمکراتیک تضمین شده نیست چون آنها قادرند قدم گذاشتن آن کشور در راه توسعه و پیشرفت را به بن بست بکشانند. نتیجه اینکه در هر حال چه این نیروها قدرت بگیرند و چه به عنوان بهانه ای برای برپایی یا تداوم دیکتاتوری نظامی و وابسته مورد استفاده قرار بگیرند، حاصل یکی است و آنهم قفل شدگی در برزخ سنت و مدرنیته می باشد. چرا چنین است؟ این نوشته تلاش دارد در حد فهم نویسنده به این پرسش پاسخ دهد.

به نظر میرسد که تا زمانی که یک نوعی از رنسانس مذهبی در این کشورها انجام نشده باشد، این کشورها همچنان میتوانند در این چرخه گرفتار و در برزخ بین سنت و مدرنیته بمانند. میتوان گفت که رنسانس مذهبی آن حلقه مفقوده ای است که باید پیدا شود تا این جوامع از چرخه کنش و واکنش بین دیکتاتوری وابسته و ارتجاع مذهبی، و درجازدگی خلاصی یابند.

تا آنجا که مربوط به دخالت نیروی خارجی میشود، همه کشورهای مستعمره به یک شکل از این عامل رنج برده اند و در این زمینه نقطه اشتراک دارند، پس علت اینکه برخی در مدرنیزاسیون موفق تر بوده اند و برخی همچنان در آن برزخ مانده اند را باید در موانع فرهنگی و فکری که در آن کشورها وجود دارد، جستجو کرد. در مورد بلوک کشورهای خاورمیانه میتوان چند مورد ازاین موانع، که روند دمکراتیزاسیون را تا بحال به تعویق انداخته اند و تنها با یک رنسانس مذهبی میتوانند خنثی شوند، را به شکل زیر برشمرد. به نظر میرسد علت ناکامی این کشورها، تا حدود زیادی، ناشی از طرز تلقی متفاوت آنها نسبت به جهان غرب می باشد که هم جنبه تاریخی، هم جنبه اعتقادی و هم جنبه فرهنگی دارد.

جنبه تاریخی- اسلام و مسیحیت دو تمدن رقیب

جهان اسلام و اروپا به لحاظ تاریخی سابقه ای پر از کشمکش و درگیری داشته اند که به بیش از هزار سال میرسد. این سابقه از همان صدر اسلام با حمله مسلمانان به روم شرقی آغاز و سپس با اشغال اسپانیا، جنگهای صلیبی، کشورگشاییهای عثمانیها و... ادامه یافت. این درگیریها، یک حس رقابت و دشمنی تاریخی بین اروپا به عنوان نماینده مسیحیت و جهان اسلام، بویژه در خاورمیانه، را بوجود آورده که تا همین امروز هم در ناخوداگاه ذهنی این جوامع حضور دارد. در حالی که اروپا قرنهاست از حاکمیت مسیحیت خلاص شده و دین مسیحیت به حاشیه رانده شده، آنچه توسط روحانیان مرتجع در این کشورهای اسلامی، همچنان در ذهن توده های مذهبی، دامن زده میشود تاکید بر هویت مسیحی تمدن غرب و دمکراسی شکل گرفته در آنجاست. آنها با پی گیری و تحریک این حس تقابل جویی تاریخی با غرب، بیدار نگه داشتن حافظه تاریخی ضد غربی توده های مسلمان، و ترویج هویت گرایی  بدوی در این جوامع، عمق جامعه را از مدرنیسم و دمکراسی دور و در تار و پود اندیشه های ارتجاعی مذهبی خود به بند کشیده اند. این نیروها، که اعتماد لایه های سنتی و مذهبی جامعه را با خود دارند، میتوانند در شرایط دمکراتیک این اعتماد را به راحتی به رای تبدیل کرده و تا قبضه قدرت هم پیش بروند. آنها چون ماری هستند که درآستین این جوامع جا خوش کرده اند و در شرایط دمکراتیک به یک باره جهش میکنند و راه رسیدن جامعه به آزادی و دموکراسی را سد میکنند. طبیعی است که این ویژگی دنباله روی و تقلید از اروپا، بخصوص در مواردی که مربوط به فرهنگ و مذهب و آن چیزهایی که هویت این جوامع را تعریف میکند، میشود را بسیار پیچیده و دشوار کرده است. علاوه بر این ما داریم از دوره پسااستعمار صحبت می کنیم. در این دوره بازسازی هویت فرهنگی مردمان استعمارزده  و بومی گرایی بخشی از روند استعمار زدایی محسوب میشود. این مسئله بشکل مضاعف زمینه رشد ارتجاع مذهبی و تمایل تقابل جویی با غرب در کشورهای اسلامی خاورمیانه که همه کم وبیش مستقیم یا غیر مستقیم استعمار زده میباشند را فراهم کرده است. در این کشورها ارتجاع مذهبی میتواند تحت عنوان بومی گرایی و استعمارزدایی در زرورق احترام به فرهنگ بومی مورد تشویق برخی گروهای ضد استعماری در غرب هم قرار بگیرد و از آن چهره ای مظلوم که قربانی استعمار بوده ترسیم کند. آنچه که این دشواریها را میتواند آسانتر کند در واقع نوعی رنسانس مذهبی خواهد بود که بتواند ارتجاع مذهبی و انحصار روحانیت رسمی روی مذهب را به چالش کشیده و فرهنگ سنتی و مذهبی این جوامع را با مفاهیم و بنیادهایی که دمکراسی بر آن استوار است آشتی دهد تا شاید بتواند زنجیرهای بسته شده به روح و روان آنها توسط روحانیون مرتجع را باز کند. این کار فقط از یک نیروی مذهبی بر می آید.   

جنبه اعتقادی

در کتاب اعتقادی مسلمانان به صراحت بیان شده که دین اسلام پایان نبوت و از بین تمامی ادیان کاملترین دین است و محمد هم آخرین پیامبری است که توسط خدا فرستاده شده است. چنین باوری ناخوداگاه فرد معتقد را به آن سویی میراند که دین و مذهب خود را از دیگر ادیان برتر بداند. باور به اینکه که اسلام کاملترین دین است، در مجادلات دینی، خودبخود محق بودن فرد معتقد به آن را در ذهن فرد بوجود میاورد و دنباله روی که نه حتی علاقه به گفتمانهایی که مربوط به دستاوردهای دیگر ملل به خصوص اگر به مذهب و راه و روش زندگی آنها منتسب شود- چیزی که در مورد دمکراسی در این جوامع تقریبا تثبت شده و آن را به عنوان یک پدیده مسیحی/غربی مهر کرده است- را اگر نه غیر ممکن، ولی بسیار دشوار میکند. اگر این ویژگی را در کنار حس رقابت و دشمنی تاریخی بین جهان اسلام و مسیحیت بگذاریم میتوان دید که در این جوامع زمینه چه مقاومت سنگینی در برابر دمکراتیزه شدن وجود دارد. این زمینه براحتی در خدمت رشد ارتجاع مذهبی قرار گرفته است و پایه های آن را محکم کرده است. چه دوست داشته باشیم و چه دوست نداشته باشیم، دمکراسی مدرن یک پدیده اروپایی و بطور اخص اروپای غربی است و این حقیقت در جوامع اسلامی زمینه ای قوی برای نفی آن توسط نیروهای واپسگرا و سنتی را فراهم  میکند.

 فرهنگ زن ستیزی 

زن ستیزی یک پدیده مردسالارانه است که کم و بیش در همه جوامع وجود داشته و دارد و ربطی به دین و آیین خاصی ندارد ولی به نسبت کشورهای دیگر جهان سوم که راه دمکراسی را در دهه های گذشته پیموده اند، در کشورهای اسلامی این پدیده جان سختر است و به وسیله ای برای توجیه غرب ستیزی تبدیل شده است. یکی از شواهدی که زن ستیزی را در این جوامع اشکار میکند مسئله قتلهای ناموسی است، چیزی که در کشورهای جهان سومی غیر مسلمان شاید اساسا وجود خارجی نداشته باشد. در هم تنیدن باورهای مذهبی با تعصبات مردسالارانه ضد زن و در خدمت گرفتن این احساسات برای مقاصد سیاسی و تهییج ضدیت با غرب و دمکراسی، در این جوامع مسئله زن ستیزی را عمیقا به یک پدید سیاسی تبدیل کرده و توسط نیروی ارتجاع مذهبی به عنوان بهانه ای برای بسیج توده های مذهبی سنتی پشت سر خودش از آن استفاده میشود. آنها با متوسل شدن به احساساتی از قبیل حفظ ناموس و...مردان بسیاری را پشت سر خود به صف میکنند و دموکراسی و آزادیهای نهفته در آن- از جمله برابری حقوق زنان- را برابر با بی بندوباری و بی ناموسی قلمداد کرده و از زن ستیزی وسیله ای برای تحکیم قدرت خود استفاده میکنند. از آنجا که دمکراسی و لیبرالیزم برای زنان حق و حقوق و آزادیهای اجتماعی و سیاسی قائل است تمایلات  شدید مردسالارانه که با اعتقادات مذهبی هم درهم تنیده شده وسیله ای مناسب برای بسیج لایه های سنتی جامعه پشت سر ارتجاع مذهبی و مقاومت در برابر نیروهای دمکرات است. میتوان گفت که این ویژگی، مسئله زنان و آزادیهای آنها را به یکی دیگر از سدبندهایی که در این کشورها در مقابل دمکراتیزاسیون جامعه وجود دارد تبدیل کرده است. رنسانس مذهبی در این جوامع  چنین کج اندیشیها و تعصباتی را در چارچوب مذهب مهار و راه ورود زنان به عرصه سیاست و جامعه را توجیه و باز خواهد کرد.

 

با این پیش زمینه ها میتوان دشواریهای استقرار دمکراسی که یک پدیده غربی است در این جوامع را حس کرد. اگر به ایران خودمان نگاهی بیندازیم می بینم که تلاش برای مدرنیزاسیون پس از ارتباط با اروپاییها همواره مورد نظر بسیاری از سیاستمداران و متفکران ایرانی بوده است و در انقلاب مشروطه وارد یک مرحله کیفی شده است. حاصل برخورد تمدن غربی و اسلامی در قرون گذشته در ایران و احتمالا در دیگر کشورهای اسلامی منجر به شکل گیری سه نیروی عمده سیاسی/اجتماعی شده است که شاید بشود آن را بشکل زیر دسته بندی کرد:

 گرایش ارتجاعی

این گرایش نمایندگان نهادهایی که بیشترین منافع در حفظ وضعیت موجود داشته اند را در بر میگیرد. نماینده اصلی آن هم نهاد روحانیت بوده است. منافع این نهاد که در گذشته نه چندان دوری انحصار وعظ مذهبی، قضاوت و آموزش و پرورش را در دست داشته با آزادی، هرگونه مدرنیته و ایجاد نهادهای دمکراتیک در تناقض است پس طبیعی است که بیشترین مقاومت را از خودش نشان دهد. پس از شکل گیری حکومتهای وابسته در ایران این نیرو در قامت حافظ سنت و مذهب هم ظاهر شد و توانست خود را به پناهگاه توده های مذهبی خسته از دیکتاتوری پهلوی که ظاهری مدرن و اروپایی داشت تبدیل کند. آنها حکومت فاسد و وابسته پهلوی را به عنوان نماینده غربگرایی و مدرنیزم جا زده و توانستند نفرت از آن را به سوی نفرت از دموکراسی و تمام ارزشهایی  که رنگ و بوی غربی دارد هم تسری بدهند و در نهایت هم قدرت را بربایند. پس از نهاد روحانیت، این نهاد دربار بوده است که در روند دمکراتیزه شدن مقاومت میکرده چرا که در رشد دمکراسی قدرت مطلقه خودش را از دست میداده است. این نهاد در نهایت در اواخر دوره قاجاریه به خواسته های مشروطه و تقسیم قدرت تن داد ولی دوباره با کودتاهای پهلوی اول و دوم که توسط حمایت استعمار انگلیس و آمریکا انجام شد به مقابله با آن برخاست و روند دمکراتیزاسیون در ایران را به تعطیلی کشاند.

گرایش روشنفکری و ملی

این گرایش که بر ایجاد پیشرفت و مدرنیسم در جامعه از سویی و آزادی و استقلال ملی از سوی دیگر تاکید داشته، تلاش داشته تا با شناخت اروپا و علل پیشرفت آنها از روشها و نحوه سازماندهی آن جوامع کپی برداری کند و تا حد ممکن آن را با شرایط بومی ایران آشتی دهد. اوج این تلاشها انقلاب مشروطه ایران است. گرایش به مدرنیته در جامعه ایران در شکل کلان آن بطور مشخص از انقلاب مشروطه به بعد مطرح و وارد مرحله کیفی شد. این گرایشی بود به اقتباس از تجربیات اروپا در زمینه های سیاسی و علمی و اجتماعی. خواستهای انقلاب مشروطه به لحاظ سیاسی اساسا تقلیدی بود از دموکراسی پارلمانی اروپا.

چیزی که در گرایشات مربوط به تجدد خواهی و مدرنیته در ایران پس از مشروطه قابل تشخیص است دو مفهوم متمایز و جدا از هم از این پدیده میباشد، یکی مفهوم روشنفکری و ملی و دیگری مفهوم حکومتی. در مفهوم روشنفکری آن، مدرنیته حالتی محتوایی دارد و در مفهوم حکومتی آن حالتی شکلی. بدین مفهوم که از آنجا که مفهوم مدرنیته با دموکراسی، آزادیهای سیاسی و احترام به حقوق انسان و ..... عجین میباشد، حکومتهای پس از مشروطه که عمدتا کودتایی و دیکتاتوری میبودند نمیتوانستند آن الزامات را قبول کنند اما از سر ناچاری و برای حفظ ظاهر، به شکل صوری مجبور بودند پوسته آن را که از انقلاب مشروطه باقی مانده بود نگه دارند. از آنجا که آنها ماهیتا با گفتمانهای آزادیخواهانه و محتوی مشروطه ضد بودند، قالب مشروطه را با ترکیبی از افکار نژادپرستانه ، شونیستی، فاشیستی و ارتجاعی ترین بخشهای فرهنگ شیعی–خرافی پر نمودند ( نمودی از این فرهنگ را میشود در فیلمهای سینمایی پس از کودتای 28 مرداد دید). چنین برخوردی با این مقوله توسط خانواده پهلوی چنانکه مشاهده میشود دو نتیجه خیلی بد را برای جامعه ایران بوجود آورد. یکی از محتوای خالی کردن مدرنیته و تضعیف گرایش محتوایی به مدرنیزاسیون و در نتیجه نابودی دستاوردهای مشروطه، و دیگری تقویت جریان اسلام گرای سنتی که مفهومی جز تضعیف مضاعف گرایش  به مدرنیزاسیون را نداشت. وقتی مدرنیزم در قالب یک دیکتاتوری خشن نظامی، فاسد و وابسته عرضه شود خودبخود مردم تحت ستم را از آن بیزار و آنها را به طعمه ای برای ارتجاع مذهبی تبدیل می کند.      

جریان وابسته گرایی

برای پرداختن به این جریان و درک بهتر ماهیت تمایل وابسته گرایانه ناچاریم سری به تاریخ معاصر ایران بزنیم. این تمایل در بستری از شکست و ناامیدی و احساس شدید درماندگی در ایران پدیدار گردید. چنانکه میدانیم در حوالی دهه های اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 میلادی، ایران در سه جنگ بزرگ از روسیه تزاری شکست خورد. در خلال سالهای جنگ دولتمردان ایران با دو اقدام موازی تلاش در مقاومت در برابر ارتش روسیه تزاری را داشتند. یکی امروزی کردن ارتش ایران با استفاده ار اسلحه و مستشاران اروپایی و دیگری تلاش برای ایجاد نوعی اتحاد با برخی از قدرتهای اروپایی از جمله انگلستان. انگلستان که با سلطه بر هند در واقع همسایه هم مرز و جنوبی ایران محسوب میشد، از یک طرف در کار استخدام مستشاران غیر انگلیسی در ارتش ایران کارشکنی میکرد و از طرف دیگر با وجود امضای نوعی قرارداد حمایت از ایران در مقابل روسیه، وقتی که جنگ عملا فرا میرسید خود را کنار میکشید . به همین دلیل و همچنین عدم آشنایی دولتمردان ایران با دیپلوماسی جدید جهانی که مبنی بر نوعی پراگماتیست ماکیاولیستی میبود، هیچ کدام از آن اقدامات نه تنها کمکی به ایران برای مقاومت در مقابل روسیه نکرد بلکه ضعف و زبونی ایران را تسریع نمود.

شکستهای پی درپی از روسیه و دخالتهای رو به فزونی انگلستان در ایران، کشور ایران را به یک موجود درمانده تبدیل کرد و به احساس اعتماد به نفس و عزت ایرانیان ضربه ای سنگین وارد کرد. همزمان در حالیکه ایران در حقارت شکستها و عدم موفقیتهای پی در پی میسوخت دو قدرت روسیه و انگلیس از شمال و جنوب بنای امتیازخواهی و بوجود آوردن لابیهای مخصوص خودشان در دربار ایران را گذاشتند. اگر دولت مرکزی قراردادی با یکی می بست دیگری نیز چیزی مساوی آن را درخواست میکرد. این چنین بود که یک چرخه باج خواهی در ایران آغاز شد. چرخه ای که با گذشت زمان دو رقیب به شکل روزافزونی تقاضای امتیازات بزرگتر و بزرگتر مینمودند. کم کم تئوری سیاست موازنه مثبت عملا از دل چنان شرایطی پدید آمد و مورد پذیرش دولتمردان ایران قرار گرفت این تئوری می گوید که برای راضی کردن دو قدرت باج خواه بایستی نوعی تعادل از طرف ایران رعایت می شد ، یعنی با پر کردن ترازوی باج خواهی آنان به یک اندازه، سعی در راضی کردن آنان میشد. سیاست موازنه مثبت تصور و طرز تلقی ایرانیان از مقوله قدرت و دولت تغییر را داد و سرانجام نیز فرهنگ سیاسی جدیدی را بوجود آورد که یکی از نتایج آن تغییر در الگوهای رفتاری سیاستمداران و دولتمردان میبود.

در ایران به شکل سنتی منشاء قدرت حالتی واحد داشت. یعنی شاه با به دست گرفتن تمامی قدرت برای دیگران که میخواستند به نوعی در قدرت شریک شوند منشاء یگانه قدرت بود. او بود که قدرت را بین دیگران تقسیم میکرد. آنچیزی که معمولا در تقسیم قدرت توسط شاهان ملاحظه میشد مسئله سودمندی میبود. این سودمندی هم جنبه مادی و اقتصادی داشت و هم جنبه معنوی. مثلا اشراف و خوانین توانایی سود رسانی مادی به شاه را داشتند اما کسانیکه کارهای مهم میکردند و مثلا در جنگ از خود شجاعت نشان میدادند، رجال سیاسی،  شعرا و دانشمندان و .... قدرت سودرسانی معنوی را. به همین دلیل در حالیکه حکومت کاملا مستبدانه و ظالمانه محسوب میشد ولی در برخی موارد برخی فضیلتهای معنوی را نیز تشویق میکرد. با پذیرش سیاست موازنه مثبت منشاء قدرت خصلتی دوگانه پیدا کرد: یکی منشاء داخلی و دیگر منشاء خارجی. بنابر این کسانیکه از این پس میخواستند در قدرت سهیم شوند، بایستی علاوه بر سودمند بودن برای شاه برای منشاء قدرتمند تر قدرت خارجی نیز سودمندی خود را به اثبات برسانند. اما چون این دو منشاء قدرت، در برخی موارد با هم تضاد و کشمکش داشتند و یک شخص نمیتوانست در یک زمان برای هردو سودمند باشد، دولتمردان ایران را به یک چرخه زد و بند، ریاکاری و چاکرمنشی در سطحی باور نکردنی وارد کرد. به طوریکه با گذشت زمان به نوعی تخصص تبدیل گردید. این دولتمردان برای بدست آوردن قدرت قبل از هرچیز بایستی با منشاء قدرت خارجی وارد زد و بند میشدند و داوطلبانه نقش حافظ منافع آنان را در دربار و در نزد شاه میپذیرفتند اما حقوق و امکانات را بایستی دولت ایران تامین میکرد. این فرهنگ سیاسی و الگوهای رفتاری ناشی شده از آن در نهایت باعث تشویق بیشتر روسیه و انگلیس به باج خواهی میشد. چنین بود که دولتمردان ایران ، یا لابی و نوکر روسها بودند و یا انگلیسها. سیاست موازنه مثبت چنان حس اعتماد به نفس و عزت نفس و وطن پرستی را در دولتمردان ایران کشت و چنان بعنوان یک تئوری سیاسی مورد پسند همه جا افتاد که حتی کسانیکه در صدد تغییر وضع نیز میبودند فکر میکردند راه مقابله با باخ خواهیهای روس و انگلیس تشویق کشورهای دیگر در ورود به صحنه باج خواهی و امتیازگیری از ایران میبود. استخدام مستشاران بلژیکی و تلاش برای ایجاد روابط حسنه با فرانسه و ..... را میتوان در این زمینه نام برد.

سیاست موازنه مثبت از دو جنبه ایران را ویران کرد

یک– جنبه اقتصادی: بر اثر واگذاری امتیازهای متعدد ، تمامی منابع درآمد ایران به نوعی به دست بیگانگان افتاد به طوریکه بیشتر منابع زیرزمینی ، شیلات ، گمرکات و...همه توسط بیگانگان تصاحب گردید.

دو– جنبه سیاسی و فرهنگی: هم چنانکه گفته شد پذیرش تئوری موازنه مثبت منجر به تغییر الگوهای رفتاری و فکری دولت مردان ایران شد و فرهنگ سیاسی خاصی را پدید آورد که این فرهنگ سیاسی نیز به نوبه خود به نفوذ بیشتر بیگانگان انجامید. این فرهنگ سیاسی قشر جدیدی در ایران بوجود آورد که تخصص فوق العاده ای در زد و بند و خود فروشی داشت. فروریختن قبح نوکری بیگانه، عدم اعتماد به قدرت ملی، احساس حقارت شدید، چاپلوسی, چاکر منشی و باور داشتن به برتری قدرت خارجی از مشخصه های این تمایل محسوب میشود. یک سیاستمدار وابسته گرا کسی است که ابتدا زد و بندش را با منشاء خارجی قدرت انجام میدهد و پس از آن به سراغ منشاء داخلی قدرت میرود و ادعای سهم میکند و یا اگر در موضوع اپوزیسیون باشد اول معامله اش را با طرف حساب خارجی میکند و سپس به سراغ مردم، برای جلب پشتیبانی آنان و وسیله قرار دادن آنان برای ادعای سهم بیشتر از منشاء داخلی قدرت  میرود- به رفتار رضا پهلوی به عنوان نمونه زنده ای از سیاسیون وابسته گرا توجه کنید. تز موازنه منفی که توسط  نیروهای ملی– دموکرات و بخصوص بعدها توسط مصدق مطرح شد در واقع با درک نقش مخرب سیاست موازنه مثبت برای ایران طی قرون گذشته قابل فهم میباشد

تغییرات در تمایل وابسته گرا بعد از مشروطه

وقوع انقلاب مشروطه در ایران و متعاقب آن پیروزی انقلاب بلشویکی در روسیه ، تغییراتی را در گرایشات وابسته گرایانه ایران بوجود آورد. با لغو قراردادهای استعماری روسیه تزاری توسط لنین، لابی وابسته به روسیه درواقع بدون خریدار ماند و انگلیس سعی نمود با نابود کردن انقلاب مشروطه که قدرت ناسیونالیسم ایران را وارد صحنه سیاسی ایران کرده بود تمامی قدرت را تصاحب کند. بهمین دلیل با انجام کودتای 1299 و با تغییر سلطنت به خاندان پهلوی توسط رضا شاه ، مشروطه ایران عملا تعطیل گردید. این حادثه باعث گردید که برای اولین بار شخص شاه به عنوان  نوکر بیگانه وارد لابی گری به نفع قدرت بیگانه شود. بجز یک استثنای شکست خورده، وقتی که روسها با حمایت از محمد علی شاه سعی کردند او را مستقیما نوکرخود کنند، بقیه شاهان قاجار با تمام خصایل زشتی که داشتند هیچوقت مستقیما وارد لابی یکی از طرفین رقیب در ایران نشدند، بلکه به عنوان منشاء دست دوم قدرت باقی ماندند. یکی دیگر از تغییرات، ورود امریکا به صحنه سیاسی ایران میباشد. پس از یک وقفه کوتاه لابی شوروی نیز دوباره وارد صحنه سیاسی ایران گردید اما به شکل جدید و سازمان یافته اش در قامت حزب توده ایران. تصفیه حساب نهایی بین جریان تازه شکل گرفته ملی–دموکرات که شعار اصلی آن تز موازنه منفی میبود و گرایشات وابسته گرایانه که طرفدار تز موازنه مثبت بودند در کودتای 28 مرداد انجام شد.

چنانکه شاهد هستیم در رقابت و درگیری این سه نیرو، نیروی روشنفکری و ملی و استقلال طلب در ایران تحت فشار نیروی وابسته درباری و روحانیت مرتجع طی صد سال اخیر از متن تحولات به حاشیه رانده شده و دو نیروی دیگر، گاهی به عنوان رقیب و دشمن و گاهی به عنوان همدست با هم ساخت و پاخت کرده به دو نیروی اصلی تبدیل شده اند و تمام تلاشها در نهادینه کردن دمکراسی را تا بحال ناکام  گذاشته اند. وضعیت کنونی ما در تاریخ معاصر ایران در واقع حاصل رابطه تقابل و تعامل این دو گرایش بوده است. کنش و واکنش این دو نیرو طوری بوده است که بشکل متقابل همدیگر را به شکل دوره ای تقویت کرده اند. به نطر میرسد که برای پایان دادن این چرخه به شکل تاریخی و پایدار، تنها نیرویی میتواند آندو نیرو را برای همیشه به حاشیه براند که هم ویژگیهای نیروی ملی و روشنفکری را داشته باشد و هم بتواند بخشهای سنتی و مذهبی جامعه  را با دمکراسی و مدرنیزم آشتی دهد. تنها نیرویی که در حال حاضر در جامعه ایران دارای چنین ویژگیهایی است مجاهدین خلق میباشند. آنها موفق شده اند هم سنت مبارزاتی جریان روشنفکری و ملی گرای ایران که با فداکاریهای بسیار در بیش از صد سال تلاش داشتند جامعه ایران را از چنگال دو نیروی روحانیت و دربار برهانند ولی شکست خوردند را، و هم نوعی از تلقی مذهبی و برداشت جدید از مذهب شیعه که شیعه گری را با مفاهیم دمکراتیک و مدرن آشتی می دهد را یکجا در خود جمع کنند.

شاید گفته شود که اکنون خیل عظیمی از ایرانیان کلا از مذهب عبور کرده و لامذهب شده اند و برای آنها که مذهبی مانده اند هم به حد کافی از سوی روشنفکران دینی و غیر دینی روشنگری انجام شده پس رنسانس مذهبی و اهمیت مجاهدین در ایجاد آن هم دیگر موضوعیت ندارد و کل این بحث بی مورد است. برای پاسخ باید به چند موضوع توجه کرد:

1- هر چند آمار قابل اتکایی از لامذهب شدن ایرانیان در دست نیست ولی شواهد نشان میدهد که بخشی از ایرانیان به این نقطه رسیده اند. از لامذهبها که بگذریم، در اینکه حتی بخشهای بزرگی از توده های هنوز مذهبی مانده هم از ارتجاع مذهبی حاکم عبور کرده اند هم شکی نیست. کار این حاکمیت به جایی رسیده که حتی از حمایت کامل حوزه های آخوندی هم دیگر برخوردار نیست چه رسد به آن بخشیهایی از جامعه که سنتا در ایران پایگاه روحانیت بوده اند. ولی در اینحا وقتی صحبت از ارتجاع سنتی و مذهبی می کنیم مفهومی فراتر از بخش حاکم کنونی آن مد نظر است. صحبت از نقش کل روحانیت شیعه است و رابطه ای که با باورمندان به شیعه دارد، می باشد. تا زمانی که  نقش انحصاری روحانیون شیعه به عنوان واسطه بین خدا و فرد به چالش کشیده نشده باشد و توده های مذهبی قانع نشده باشند که آنها میتوانند بدون تقلید از یک آخوند و نیاز به رساله عملیه، هم مذهبی و باورمند به شیعه باشند، برش کنونی توده های مذهبی از روحانیت میتواند دوباره ترمیم شده و حتی پس از سرنگونی رژیم، ارتجاع مذهبی را کماکان قادر سازد که نقش خود به عنوان سد راه ترقی و دمکراتیزاسیون جامعه ایران را همچنان بازی کند. مگر روحانیت قبل از قدرت یافتن این رژیم همان نقش ضد دمکراتیک در ایران بازی نمی کرده است؟ و مگر در دیگر کشورهای اسلامی روحانیت سنتی و رسمی همین نقش را اکنون بازی نمی کند؟

2- تغییرات فکری و فرهنگی عکس العملی، تغییراتی کیفی، دائمی و بازگشت ناپذیر محسوب نمیشوند. توده های مردم  به عنوان قربانیان استبداد و حتی روشنفکران، وقتی دیکتاتورها باورهایی را به عنوان پرچم بر می افرازند و آن را به ایدئولوژی حکومتی تبدیل میکنند به شکل عکس العملی از آن باورها فاصله گرفته و حتی متنفر میشوند ولی چنین احساسی تا زمانی پابرجا میماند که عامل آن یعنی دیکتاتوری وجود داشته باشد. بنابراین چنین تغییراتی بازگشت پذیر هستند. برای مثال در دوره پهلوی بدلیل اینکه حکومت باستان گرایی، آریاگرایی و ملی گرایی پوشالی و صوری را به بخشی از ایدئولوژی حکومتی تبدیل کرده بود، در اواخر حکومت پهلوی اکثریت جامعه و حتی روشنفکران ایران نسبت به آن باورها اگر نه انزجار ولی حداقل دافعه داشتند و برای فرار از آن به اسلامیت پناه می بردند اما کمتر از چند دهه بعد از حاکمیت یافتن آخوندها و تبدیل شدن اسلامیت به ایدئولوژی حکومتی همان باورهایی که جامعه چند دهه پیشتر از آنها عبور کرده بود دوباره برای بخشی از جامعه محبوب و مورد علاقه شدند. اکنون بخشی از ایرانیان در عکس العمل نسبت به ایدئولوژی ارتجاعی مذهبی حاکم دارند دوباره به ایرانیت پناه میبرند. بنابراین نه آن انزجار ایرانیان از ایرانیت قلابی خانواده پهلوی و نه این انزجار آنها از اسلامیت حکومتی بدلیل عکس العملی بودن هردو، چیزی همیشه گی،  پایدار و بازگشت ناپذیر خواهد بود. چنین تغییراتی خصلتی خودبخودی دارند و تحت تاثیر قانون عمل و عکس العمل رفتار میکنند. به همین دلیل تغییراتی پایدار نیستند و آنچنان تضمینی برای گذار از این برزخ سنت و مدرنیته ای که ما در آن گیر کرده ایم ایجاد نمیکنند. هیج تضمینی وجود ندارد که همانهایی که اکنون از اسلام و شیعه عبور کرده و حتی منزجرند، در صورتیکه گزینه شیعه رنسانس شده در جامعه وجود نداشته باشد، بعد از یکی دو دهه پس از سرنگونی این رژیم دوباره به پایگاه ارتجاع مذهبی تبدیل نشوند

3- روشنگری دینی بدون تجسم بیرونی هرچند شاید بتواند افکار کسانی که اهل مطالعه و تحقیق هستند را روشن کند ولی مشکل بتواند به عمق جامعه رسوخ کند. برای تاثیرگذاری بر روی اعماق جامعه و توده های مذهبی باید رنسانس مذهبی به شکلی عملی نمود بیرونی داشته باشد. یعنی توده ها باید در عمل نمونه های عینی از گروهها و دسته جات اجتماعی که هم مذهبی هستند و هم کاملا از ارتجاع مذهبی بریده اند را در برابر خود ببینند تا مسئله برایشان از حالت ذهنی به عینی تبدیل شود و بتوانند پیوند عمیق خود با روحانیت را بریده و در عوض با آن گروهها پیوند برقرار کنند. در اروپا هم هرچند روشنفکران نقش مهمی در مبارزه با کلیسا داشتند ولی این رنسانس مذهبی پروتستانها بود که توانست به عمق جامعه رسوخ کند و انحصار مذهبی کلیسای کاتولیک را به چالش بطلبد. حاصل آن هم پیدایی شعبه ها و کلیساهای بسیاری بود که هر کدام پیروان خاص خودشان را داشتند. نوعی تکثرگرایی مذهبی بوجود آمد که انحصار کلیسای کاتولیک بر مذهب را در بسیاری از کشورها یا بکلی از بین برد و یا آن را تضعیف نمود. وقتی انحصار کلیسای کاتولیک از مذهب مسحیت برداشته شد دیگر در ذهن توده های باورمند، تحت نفوذ آن نبودن مساوی با لامذهبی و خروج از مسیحیت محسوب نمیشد، به همین دلیل آنها راحت تر میتوانستند در حالی که رابطه خود با روحانیت کاتولیک را کاملا قطع کرده بودند هم چنان مذهبی و معتقد  بمانند. به نظر میرسد که این رنسانس مذهبی و تکثر گرایی مذهبی حاصل از آن در اروپا بوده است که بعدها به تکثرگرایی سیاسی، که حاصلش دمکراسی بوده، تکثر گرایی ملی، که حاصلش ایجاد کشورهای مستقل از نفوذ کلیسای رم- نیشن استیتز- بوده و...هم تسری کرده است. پس میتوان گفت که به احتمال قوی تمام پروسه مدرنیزاسیون سیاست و فرهنگ و...در اروپا بعد از رنسانس مذهبی بوجود آمده.  

********

واقعیت این است که مجاهدین موفق شده اند مذهب شیعه یی را به نمایش بگذارند که هم توانسته مسئله زن را حل کند- تنها تشکیلات ایرانی که زن را به موضع رهبری ارتقاء داده- هم در پی تقابل و درگیری با غرب نباشد و هم نوعی تحمل اعتقادی و بردباری مذهبی، بدون برتر پنداری مذهب خود، را عرضه کند. مجاهدین شاید تنها گروه مذهبی باشد که هم با کمونیستها کار میکند، هم با رهبران و نمایندگان مذاهب دیگر دوستی و ملاطفت دارد و هم با آتئیستها مشکلی ندارد. آنها بر اساس رنسانس مذهبی در شیعه توانسته اند به شکل عملی هم خود را از ناف روحانیت شیعه ببرانند، هم با آن ضدیت کنند و هم به طور جمعی نوعی دیگر از شیعه که ویژگیهای ارتجاع مذهبی  را ندارد را به نمایش بگذارند. آنها از هم اکنون یک خرده فرهنگ مذهبی و سیاسی را در جامعه ایران تولید کرده اند و به همین دلیل به احتمال زیاد میتوانند بعد از سرنگونی این رژیم یک نهضت همگانی رنسانس مذهبی را در ایران هدایت کنند و چنان ضربه ای به انحصار مذهبی روحانیت شیعه بزنند که دیگر هرگز در وزن و اندازه ای  رشد نکند که بتواند راه دمکراتیزاسیون در ایران را سد کند.

رضا شمس                                           شانزده فروردین 1401